شناسایی و اولويت بندي استراتژی‌های مناسب در انتقال تکنولوژی توليد

(مطالعه موردي خط بدنه خودروي سراتو شركت سايپا)

سيد حسن ميرعسگري

كارشناس مسئول نگهداري و تعميرات فيكسچر و تجعيزات

چکیده

جذب سرمایه های خارجی و مشارکت سرمایه گذاران خارجی در فعالیت های تولیدی و صنعتی یکی از مهمترین روش های تأمین منابع لازم در پیشرفت کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته، قلمداد می شود. بنابراین با توجه به اهمیت مقوله سرمایه گذاری خارجی به عنوان یکی از ابزارهای اصلی توسعه، آشنایی با انواع روش های سرمایه گذاری خارجی مهم و ضروری به نظر می رسد. در این مطالعه سعی شده است تا استراتژي هاي گوناگون انتقال تكنولوژي مورد بررسی قرار گیرند و سپس با توجه به انواع شاخص های بیان شده از سوی کارشناسان و خبرگان، مناسب ترين روش انتقال تكنولوژي تعیین گردد. بنابراين هدف اصلي اين تحقيق شناسایی و اولويت بندي استراتژی‌های مناسب در انتقال تکنولوژی توليد (مطالعه موردي خط بدنه خودروي سراتو شركت سايپا) مي باشد. جامعه آماري اين تحقيق کارشناسان خبره و مدیران مياني شرکت سايپا و داراي حداقل مدرك كارشناسي و 17 سال سابقه كار تخصصي هستند که به فرایندها و کاربرد انواع استراتژي هاي انتقال تكنولوژي تسلط دارند. تحليل داده ها با استفاده از روش تصميم گيري چند معياره تاپسيس فازي انجام شده است. مطابق نتايج تحقيق رتبه بندي استراتژي هاي انتقال فناوري توليد به ترتيب عبارتنداز: سرمایه گذاری مستقیم خارجی، طراحي و خدمات مهندسی، انتقال از طریق حق امتیاز، مهندسي معكوس، قرارداد کلید در دست، قرارداد طراحي و خدمات مهندسی. بدين ترتيب سرمایه گذاری مستقیم خارجی به عنوان برترين استراتژي انتقال تكنولوژي توليد بدنه خودرو سراتو انتخاب مي شود. در انتها نيز تحليل نتايج ، پيشنهادات كاربردي و اجرايي و پيشنهادات جهت تحقيقات آتي دانشگاهي ارائه شده است.

مقدمه

در اين فصل سعي بر آن است به كليات پژوهش با عنوان شناسایی و اولويت بندي استراتژی‌های مناسب در انتقال تکنولوژی توليد (مطالعه موردي خط بدنه خودروي سراتو شركت سايپا) پرداخته شود. در اين راستا ضمن بيان مساله به اهميت و ضرورت تحقيق پرداخته شده، سپس اهداف كلي، ويژه و كاربردي تحقيق بررسي ذكر مي شوند. در ادامه فرضيه هاي اصلي و فرعي، پرسش هاي اصلي و فرعي و مدل مفهومي تحقيق بيان شده اند. نهايتا روش گردآوري اطلاعات، روش تجريه و تحليل داده ها، قلمرو پژوهش، جامعه آماري، تعريف مفاهيم و واژگان اختصاصي مطرح مي شوند.

بيان مساله

اكثر کشورهای در حال توسعه برای تغيير در اوضاع اقتصادی، ایجاد اشتغال و دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی با کمبود منابع در جهت سرمایه گذاری روبرو هستند. جهت رفع اين نقيصه با جذب سرمایه های خارجی و منابع مالی کافی، قادر به بهره گیری از فرصت رشد و توسعه با ایجاد زیرساخت های لازم خواهند شد و اگر کمی حساب شده تر در این شرایط رفتار کنند، فرصت بهره گیری از فناوری و دانش روز ناشی از آن را نیز به دست خواهند آورد. جذب سرمایه های خارجی و در فعالیت های تولیدی و صنعتی یکی از مهمترین روش های تأمین منابع لازم در پیشرفت کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته، مي باشد. بنابراین با توجه به اهمیت مقوله سرمایه گذاری خارجی به عنوان یکی از ابزارهای اصلی توسعه، آشنایی با انواع روش های سرمایه گذاری خارجی مهم و ضروری به نظر می رسد. در این مطالعه سعی شده است تا استراتژي هاي گوناگون انتقال تكنولوژي مورد بررسی قرار گیرند و سپس با توجه به انواع شاخص های بیان شده از سوی کارشناسان و خبرگان، مناسب ترين روش انتقال تكنولوژي تعیین گردد.

امروزه، فناوري يكي از اساسي ترين پايه هاي رشد و توسعه اقتصادي كشورها محسوب مي‌شود، به طوري كه پيشرفتهاي بزرگ كشورهاي توسعه يافته و صنعتي در زمينه‌هاي مختلف مرهون فناوري مي‌باشد. فناوری منبع اصلی مزیت رقابتی، توسعه شرکت ها و جهش اقتصادی است. تحولات روزافزون فناوری باعث شده که بنگاه ها به اکتساب فناوری از طریق قراردادهای انتقال فناوری یا همکاری های فناورانه به عنوان یکی از نیازهای اساسی تمام سازمان ها نگاه کنند. اکتساب فناوری نیز به عنوان ابزاری حیاتی در جهت دستیابی به رقابت پذیری بین المللی و حرکت پایدار به سوی توسعه، از اهمیت روزافزونی در فرایند توسعه کشورها برخوردار است. انتقال فناوری فرایندی است که در آن اجزای فناوری از یک منبع به گیرنده انتقال می یابد. انتقال فناوری می تواند بین دو یا چند شرکت در یک کشور و یا دو یا چند شرکت از کشورهای مختلف رخ دهد. با توجه به اين موضوع، كشورهاي درحال توسعه به دليل وجود فاصله فناوري عظيم خود با ساير كشورهاي توسعه يافته و پيشرفته و نيز به منظور جبران جاماندن اقتصادي خويش نسبت به آنها تلاش هاي گسترده اي را درجهت كسب انواع فناوري آغاز كرده‌اند. انتقال و توسعه فناوري دو فرايند مرتبط با يكديگر هستند كه اين كشورها به منظور كسب فناوري‌هاي مورد نياز مي‌توانند از آنها بهره جويند. معمولاً عنوان مي‌شود كه براي كشورهاي درحال توسعه دركوتاه‌مدت انتقال فناوري و در بلندمدت توسعة فناوري مثمر ثمر خواهد بود. هدف این تحقیق این است که با در نظر گرفتن معیارهای مهم در انتخاب استراتژي هاي انتقال فناوري به انتخاب استراتژي هاي انتقال فناوري مناسب جهت خط توليد بدنه خودروي سراتو با استفاده از روش های تصمیم گیری چندمعیاره بپردازد.

صنعت خودروسازی ایران، پس از صنعت نفت بزرگ‌ترین صنعت در ایران است. در سال ۲۰۰۹ ایران از لحاظ سرعت رشد صنعت خودرو مقام پنجم دنیا را پس از چین، تایوان، رومانی و هند کسب کرد. برای آنكه صنعت خودروی ایران بتواند در سازمان تجارت جهانی باقی بماند باید همكاری استراتژیك با خودروسازان خارجی داشته باشد. به نظر می‌رسد در سال آتي نیز تولید خودرو در ایران افزایش یابد. اما رشد صنعت خودرو از نظر كیفی و تكنولوژی تنها به همكاری مشترك شركت‌های ایرانی با شركت‌های بزرگ خارجی بستگی خواهد داشت. در صنعت خودروسازی ایران، افزایش تولید و تامین سود سهامداران نسبت به افزایش توان تکنولوژی ارجحیت داشته که همین عامل به عدم پیشرفت این صنعت منجر شده است. صنعت خودرو باید اولویت خود را بر ارتقای توان تکنولوژی، تحقیق و توسعه بر مبنای تولیدات مدرن قرار دهد. عدم تحقق برنامه‌های توسعه درباره صنعت خودرو را به دو عامل خارجی و داخلی مربوط است: بحث تحریم‌ها عامل بازدارنده خارجی است. عوامل داخلی هم به عدم سرمایه‌گذاری در پژوهش و تولیدات مدرن و هم‌چنین نگاه کوتاه مدت تولید با هدف تامین سود سهامداران مي باشد. هزینه‌های صنعت خودروی ایران در صورت افزایش راندمان بسیار كمتر از صنعت خودرو جهان است و در صورت رفع مشكل كیفیت می‌توان در بازارهای رقابتی حضور موفقی داشت. همچنين عدم دارا بودن تکنولوژی مدرن و به روز و عدم استفادة داخلی از شیوه های موفق موجود در این صنعت از جمله مشكلات صنعت خودرو است كه با استفاده از توانمندي هاي فناورانه و استراتژي توليد مناسب مي توان بر اين مشكلات غلبه كرد و در بازارهای جهانی حضور موثر داشت.

شرکت سايپا در سال 1345 تأسیس گردید و اقدام به تولید اتومبیل های ژیان، پیکاپ و رنو "2 و 4 درب" (از سال 1353) و فروش لوازم یدکی آنها نمود.این شرکت از سال1361 تولید وانت یک دیفرانسیل "نیسان" با موتور2400 سی سی را آغاز نمود و از سال 1371 نیزعرضه اتومبیل "رنو-21" توسط این شرکت آغاز گردید که تا سال 1375 ادامه یافت ودر سال بعد (1372) به دنبال قرارداد منعقده با شرکت "کیا موتور" کره جنوبی این شرکت اقدام به مونتاژ وتولید اتومبیل"پراید"، در دو مدل "چهار درب" و "پنج درب" نمود. همچنین این شرکت در دهه 80 اقدام به تولید اتومبیل سواری ،زانتیا و ریو محصول کیا کره نمود که پس از اتمام قراداد با شرکتهای فرانسوی وکره ای خط تولید این خودروها متوقف گردید. با اين تفاسير سوال اينست كه با اين تجربه حدود 50 سال در توليد خودرو كه از مونتاژ شروع شده، چرا رشد در خور اين زمان صرف شده احساس نمي شود آيا اشكال در قراردادهاي انتقال تكنولوژي است يا خير؟

دراين تحقيق سعي در بررسي شرايط انتقال تكنولوژي در خط توليد سراتو مد نظر است كه راه اندازي اين خط توليد آورده تكنولوژيكي براي سايپا داشته ياخير؟ يا اساسا عدم رشد تكنولوژيكي سايپا ريشه در استراتژي هاي انتقال تكنولوژي دارد؟

اهميت و ضرورت انجام پژوهش

اکثر تکنولوژی هایی که به کشورهای در حال توسعه منتقل شده اند از طریق یک فرآیند نا متعادل و محدود به انتقال سخت افزاری بدون همراهی نرم افزار و دانش فنی و اغلب بدون داشتن نیروی انسانی ماهر و سازمان مناسب بوده است. در نتیجه کشورهای در حال توسعه به شدت به کشورهای صادرکننده تکنولوژی وابسته اند.

پس روش انتقال تکنولوژی بسیار حائز اهمیت است و می تواند در جذب تکنولوژی و آورده های ملی و سازمانی تاثیر گذار باشد. بصورت کلی برای دستیابی به موفقیت در انتقال تکنولوژی علاوه بر خرید دستگاهها و تجهیزات لازم از خارج که معمولاً با فراهم بودن سرمایه لازم این مرحله به راحتی انجام می شود باید سایر عوامل انسانی و سازمانی لازم را برای ایجاد یک محیط مناسب برای کاربرد این تکنولوژی فراهم آورد (سلامی، 1388، ناكاندالا و لايو Nakandala and Lau)، 2015).

صنعت خودرو به عنوان يک صنعت قديمي و مهم، سهم بالايي از توليد ناخالص ملي کشور را به خود اختصاص داده و برای توسعه بيشتر نیازمند سرمايه گذاري می باشد. همچنين با توجه به اينكه بازار داخلي خودرو در حال اشباع شدن است، خودروسازان داخلي بايد بر روي بازار منطقه‌اي و جهاني متمركز شوند. با توجه به ضرورت هايي مانند پيوستن به سازمان تجارت جهاني، افزایش بهره وری شرکت ها با هدف ایجاد مزیت رقابتی در ارائه محصولات و خدمات مطلوب به مشتریان ضروري مي باشد. به منظور دستیابی به تکنولوژی روز در صنعت مربوطه نیاز به برقراری ارتباط با منابع تکنولوژی و استفاده از روش های مناسب سرمایه گذاری خارجی برای انتقال تکنولوژی مي باشد. روش های گوناگونی برای سرمایه گذاری خارجی وجود دارد که می تواند شامل سرمایه گذاری مشترک، ادغام، اکتساب، قرارداد لیسانس، قرارداد فرانشیز، قرارداد مدیریتی، بیع متقابل و … باشد. بی شک یافتن بهترین و مناسب ترین روش که فراخور صنعت موردنظربوده و حداکثر منافع ملی کشور میزبان را به ارمغان بیاورد، از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.

جنبه جديد بودن و نوآوري در تحقيق

با توجه به بررسي سوابق تحقيقات پيشين با موضوع استراتژي هاي انتقال فناوري در صنایع خودروسازي مشخص گرديد در اين خصوص فعاليت هاي تحقيقاتي اندكي در ايران انجام شده است. بنابراين به نظر مي رسد پرداختن به اين موضع جز ضروريات فعاليت هاي تحقيقاتي صنعتي - دانشگاهي بوده و دربرگيرنده نوآوري باشد.

اهداف پژوهش

اهدف اصلي:

شناسايي انواع استراتژي هاي مناسب جهت انتقال فناوري مورد استفاده در خط توليد بدنه سراتو

اولويت بندي استراتژي هاي شناسايي شده انتقال فناوري مورد استفاده در خط توليد بدنه سراتو

اهداف فرعي:

بررسي استراتژي هاي كنوني در انتقال فناوري مورد استفاده در خط توليد بدنه سراتو

مقايسه استراتژي هاي كنوني با استراتژي هاي شناسايي و الويت بندي شده

اهداف کاربردی :

انتخاب و اولويت بندي استراتژي هاي مناسب جهت انتقال فناوري توليد بدنه خودروي سراتو می­تواند درساير شركت هاي خودروساز و ديگر صنایع به کار گرفته شود.

سوالات پژوهش

سئوال اصلي:

استراتژي هاي مناسب جهت انتقال فناوري توليد بدنه خودروي سراتو چه مي باشند؟

سئوال فرعي:

معيارهاي موثر در اولويت بندي استراتژي هاي مناسب جهت انتقال فناوري چه مي باشند؟

تعريف مفاهيم و واژگان اختصاصي پژوهش

فناوری: فناوری را می‌توان کلیه دانش‌ها، فرآیندها، ابزارها، روش‌ها و سیستم‌های به کار رفته در ساخت محصولات و ارائه خدمات تعریف کرد.

تعریف سازمان ملل از انتقال تکنولوژی عبارت است از:

وارد نمودن عوامل تکنولوژیک خاص از کشورهای توسعه یافته به کشورهای در حال توسعه تا این کشورها را قادر به تهیه و به کارگیری ابزارهای تولید جدید و گسترش و توسعه ابزارهای موجود می سازد. انتقال تكنولوژي از طريق روش هاي مختلف از جمله همكاري مشترك، خريد دانش فني ، اعزام كارشناسان ، و...انجام مي شود.

مدیریت تکنولوژی: تخصصی میان رشته‌ای است که علوم پایه، مهندسی،علوم انسانی و دانش و روش‌های مدیریت را یکپارچه می‌کند و بر تکنولوژی به عنوان عامل خلق ثروت توجه می‌شود. در تعریفی دیگر مدیریت تکنولوژی به مفهوم مدیریت سیستم‌هایی است که به ایجاد، کسب و استفاده از تکنولوژی کمک می‌کنند.

تصمیم گیری چندمعیاره:

تصمیم‌گیری شامل بیان درست اهداف، تعیین راه‌حل‌های مختلف و ممکن، ارزیابی امکان‌پذیری آنان، ارزیابی عواقب و نتایج ناشی از اجرای هر یک از راه‌حل‌ها و بالاخره انتخاب و اجرای آن می‌باشد. در اکثر موارد تصمیم‌گیری‌ها وقتی مطلوب و مورد رضایت تصمیم‌گیرنده است که تصمیم‌گیری براساس چندین معیار مورد بررسی قرار گرفته باشد. معیارها ممکن است کمی یا کیفی باشند. در روشهای تصمیم‌گیری چند معیاره که در دهه‌های اخیر مورد توجه محقق قرار گرفته است بجای استفاده از یک معیار سنجش بهینگی از چند معیار سنجش استفاده می‌شود.

تجارب كشورهاي مختلف در انتقال تكنولوژي توليد

تجربه ژاپن:

ژاپن يكي از كشورهاي پيشرفته و يكي از بزرگترين صادركنندگان محصولات صنعتي است و تنها كشوري است كه فاصله زماني بين درحال توسعه بودن تا صنعتي شدن را با سرعتي بيش از هر كشور ديگر درنورديد. اين كشور براي توسعه خود از الگوي غازهاي درحال پرواز استفاده كرد كه درسال1937 توسط پروفسور آكاماتسو مطرح شد. در اين الگو درمرحله اول، تقاضاي داخلي به طور كامل به وسيله واردات تامين مي شود. مرحله دوم زماني شروع مي شود كه قدرت خريد داخلي به اندازه اي مي رسد كه توليدداخلي سودآور بوده و قادر به شروع توليد باشد. به تدريج رشد واردات كند شده و حتي تقليل مي يابد و توليد ملي به تدريج جايگزين واردات از كشورهاي پيشرفته مي شود. هنگامي كه ظرفيت توليد به اندازه قابل توجهي رسيد مرحله سوم آغاز مي شود. در اين مرحله صادرات شروع شده و به تدريج با اشباع شدن بازار داخلي رشد قابل ملاحظه اي مي يابد. هنگامي كه كليه منافع ممكن كسب شد سرمايه ها به طرف محصولات پيچيده تررفته و به تدريج كالاهاي مصرفي تبديل به كالاهاي سرمايه اي مي شوند. اولويت واردات تكنولوژي در اين كشور باتوجه به قانون مربوط به سرمايه گذاري خارجي در درجه اول به آن دسته از سرمايه هاي خارجي داده مي شد كه قادر باشند بابهبود كيفيت كالا و توليد بيشتر، كالاهاي ژاپني را دربازار بين المللي مطرح كنند. دراين صورت صادرات نيز افزايش يافته و ترازپرداختهاي خارجي به نفع ژاپن تغيير مي كرد.اولويت دوم مربوط به پروژه هايي مي شد كه در توسعه صنايع استراتژيك موثر بودند. ژاپن در انتقال تكنولوژي همواره سعي كرده در كليه مراحل مذاكره و طراحي گرفته تا مرحله راه اندازي و توليد، مشاركت فعال داشته باشد. ژاپن در هر زمينه پس از دريافت تكنولوژي به صورت دانش متبلور در ابزار توليد و دانش مكتوب ، ابتدا از متخصصان امرخواسته تا ابزار توليد را بارها تفكيك و سرهم كنند تا عملا با دانش مكتوب و زيروبم تكنولوژي هاي مربوطه آشنا شده و شناخت لازم را كسب كنند، سپس معايب آن را اصلاح كرده و درنهايت دست به طراحي اصلاح شده آن بزنند. بدين ترتيب تكنولوژي دريافتي در داخل متحول شده و بهبود مي يابد و درنهايت طرح جديد به صنايعي كه قادربه توليد آن باشند سپرده مي شود. سياست انتقال تكنولوژي ژاپن چه در اجرا و چه در سرمايه گذاري، به شدت نامتمركزاست. هسته اين سياست را شبكه موسسات پژوهشي منطقه اي تشكيل مي دهند كه وظيفه اصلي آنها همياري فني در توسعه يا انطباق تكنولوژي هاي جديد، بويژه براي شركتهاي كوچك و متوسط است. سرمايه گذاري دولت مركزي، هزينه تجهيزات سرمايه اي موسسه هاي پژوهشي را به نصف تقليل مي دهد و شركت ها و مقامات محلي، بقيه هزينه را تامين مي كنند. در ژاپن ظرفيت بسيار خوبي براي جذب و تجاري كردن تكنولوژي به وجود آمده است. بسياري از محصولات توليدي ژاپن در كشورهاي ديگر ابداع شده اند ولي در اين كشورها توان رقابت با قدرت توليد ارزانتر و با كيفيت بهتر ژاپن وجود ندارد. باتوجه به اينكه علاقه و توانايي زيادي براي جذب، توسعه و انتشار تكنولوژي در ژاپن وجود دارد، اين كشور توانسته از كم هزينه ترين روش ها براي انتقال تكنولوژي سود ببرد. به اين ترتيب كه با انتقال تكنولوژي درسطوح بالاتر توانايي تكنولوژي "مرحله تحقيقات كاربردي و توسعه اي " توانسته با پرداخت هزينه هاي نسبتا كم مربوط به استفاده از حق اختراع، با بهبود فرايند توليد و عرضه كالا به قيمت پايين و كيفيت بالا، منافع سرشاري را نصيب خود كند. علاوه بر اين ژاپن، استفاده گسترده اي از روش هاي غيررسمي انتقال تكنولوژي ازجمله مبادلات علمي و فني، بازديد از نمايشگاه ها و مراكز علمي وفني و موارد مشابه كرده است، به طوري كه عمدتا شركت هاي غربي از فراهم كردن امكان بازديد مهندسان و متخصصان ژاپني از صنايع خود بيم دارند.(برگرفته از سايت ويستا، 1396).

تجربه تكنولوژيكي صنعت خودروسازي ژاپن

از سال 1955 تا 1973 ميلادي دوره رشد سريع اقتصادي ژاپن فرا رسيد كه از آن به‌عنوان دوره معجزه اقتصادي ياد مي‌كنند. در سال 1955 ميلادي سطح توليد ژاپن به سطح توليد قبل از جنگ رسيد و طي دهه 1960ميلادي ميزان توليدناخالص داخلي اين كشور در طول 7 سال دو برابر شد. اين در حالي بود كه دولت هدف‌گذاري كرده بود كه در طول 10 سال توليد ناخالص داخلي دو برابر شود. دوره رشد سريع اقتصادي ژاپن در طول تاريخ اقتصادي جهان غيرقابل پيش‌بيني بود. بنابراين، رشد حيرت‌انگيز موجب شد كه به‌عنوان معجزه ژاپن شناخته و به دنيا معرفي شود. در دوران رشد بالاي اقتصادي، ژاپن نظارت اقتصادي بر تجارت و سرمايه‌گذاري‌هاي بلندمدت داشت؛ به‌طوري كه شركت‌هاي خارجي كه تمايل به سرمايه‌گذاري مشترك در اين كشور داشتند با موازين سرمايه‌گذاري ژاپني مواجه مي‌شدند كه آنها را مجبور مي‌كرد سرمايه‌گذاري مشترك با ژاپني‌ها داشته باشند. در سال‌هاي 1956 تا 1970 ميلادي دولت ژاپن به صنايع خودروسازي، ماشين‌سازي و مخابراتي توجه بيشتري كرد؛ در نتيجه، تخصيص ارز به اين‌گونه صنايع براي تامين نهاده‌هاي وارداتي افزايش پيدا كرد و منابع مالي از طريق وام در اختيار اين صنايع قرار گرفت. درسال‌هاي 1974 تا 1985 ميلادي نرخ رشد اقتصادي كاهش يافت و از 10 درصد به تدريج به سطح 5 درصد رسيد، علت اين امر كمبود زمين، همچنين كاهش شكاف تكنولوژيك بين ژاپن و غرب و به عبارتي ديگر اشباع فناورانه بود كه باعث كاهش رشد ژاپن شد. ساير عوامل از قبيل سياست صنعتي ژاپن نيز در كاهش رشد صنعتي ژاپن موثر بود. در اين دوره سياست صنعتي به سمت انتخاب صنايع با مزيت رقابتي كمتر سوق پيدا كرد.

تویوتا، هوندا و نیسان سه تولیدکننده بزرگ خودرو در ژاپن هستند. در تمامی قاره‌های جهان امروز اثری از تولید و محصول ژاپنی در صنایع خودرو به چشم می‌خورد. این شرکت‌ها همزمان با حضور پررنگ در سراسر دنیا، دفاتر مرکزی و فعالیت‌های مربوط به تحقیق و توسعه را در داخل ژاپن هدایت کرده و پیش می‌برند. از گذشته تا امروز، شرکت‌های خودروساز در ژاپن همکاری‌های تنگاتنگی با تامین‌کنندگان خود داشته‌اند. برخی از آنها در بخشی از شرکت‌های بزرگتر قرار دارند. میتسوبیشی‌موتورز یکی از نمونه‌های برجسته از تولیدکنندگان خودرو بوده که بخشی از یک مجموعه بزرگتر است. برخی از شرکت‌ها دارای شبکه‌های گسترده عرضه‌کننده و در کنار آن زنجیره ارزش هستند. بزرگترین شبکه از این نوع در ژاپن متعلق به شرکت تویوتاست. شرکت‌های کوچکتر خودروسازی گاهی با هدف توسعه کارخانه خود با تولیدکنندگان خارجی همگام می‌شوند تا کارخانه‌ها، وسایل نقلیه و فناوری‌های جدید ساخته شود و از میدان رقابت با تولیدکنندگان بزرگتر بیرون نمانند.

صنعت قطعه در ژاپن تنوع بسیار بالایی دارد. شرکت‌های فعال در قطعه‌سازی و صنایع وابسته به خودرو در بخش مواد شیمیایی، الکترونیک، منسوجات و قطعات مکانیکی تولید دارند. بسیاری از قطعه‌سازان که به آنها تامین‌کنندگان ردیف یک هم گفته می‌شود، نگاهی بسیار تخصصی به تولید محصولات خود دارند. این شرکت‌ها مسیر را برای خودروسازها باز کرده تا تولید و توسعه قطعات را برون‌سپاری کنند.
برخی شرکت‌های دیگری هم هستند که تنوع بیشتری در کار خود دارند. این شرکت‌ها علاوه بر تولید کالاهای خودرویی، برای سایر صنایع نیز محصول تولید می‌کنند. درنتیجه، بخش زیادی از این شرکت‌ها صد درصد وابسته به صنایع خودروسازی نیستند و تلاش می‌کنند روی پای خود بایستند. شرکت دنسو(Denso)، بزرگترین شرکت قطعه‌ساز ژاپنی است. این شرکت اگرچه بخشی از گروه تویوتاست اما قطعات خودرویی را به خودروسازان مختلف اروپایی، چینی و امریکای شمالی می‌فروشد. در اقتصاد جهانی امروز، تولیدکنندگان ژاپنی خودرو، نقش مهمی در نرخ رشد این صنعت دارند. آنها همواره درحال تنوع بخشیدن به محصولات ارائه شده هستند تا بتوانند با تامین‌کنندگان خارجی رقابت خود را حفظ کنند. در این رقابت، ژاپنی‌ها از سرمایه‌گذاری‌های کلان روی بخش تحقیق و توسعه غافل نیستند. این سرمایه‌گذاری‌ها هم داخلی و هم بین‌المللی است. سرمایه‌گذاری سالانه در بخش تحقیق و توسعه خودرو در همه شرکت‌های ژاپنی بیش از (۱۸ میلیارد دلار) است که ۲۱ درصد کل بودجه تحقیق و توسعه در بخش تولید در ژاپن است.

تویوتا همچنان بزرگترین خودروساز جهان از نظر میزان تولید خواهد بود. تولید خودروسازهای ژاپنی روند افزایش خود را حفظ خواهد کرد و خودروسازان این کشور روی بازارهای خارجی متمرکز می‌ماند. نگاه دقیق به بازارهای خارجی این شرکت‌ها را به سمت نوآوری و افزایش صادرات خواهد برد. بنابراین رشد در این دو بخش در صنعت خودروسازی ژاپن شگفت‌آور نیست. در کل، هرچند موانع نو و قدیمی همچنان پیش‌روی صنعت خودروسازی ژاپن وجود دارد اما مردم و مدیران با اراده این کشور به راه خود ادامه می‌دهند. ژاپنی‌ها که زمانی نخستین خودروساز برتر جهان بودند، حالا با رقبایی دور و نزدیک زیادی رقابت می‌کنند. چین، امریکا، کره‌جنوبی، آلمان و فرانسه رقبای سرسختی هستند که مردم سرزمین آفتاب تابان در صنعت خودروسازی پیش‌روی خود می‌بینند. همکاری با شرکت های قطعه سازی ژاپنی از طریق روش‌های مختلف سرمایه گذاری در ایران زمانی برای قطعه سازان داخلی معنا خواهد داشت که بدانند دستاورد و حاصل نهایی این سرمایه‌گذاری، دستیابی به بازارهای بین المللی صادراتی از جمله صادرات قطعه به ژاپن خواهد بود.(برگرفته از سايت دنياي اقتصاد[1]، 1396)

تجربه كره جنوبي

ازميان كشورهاي تازه صنعتي شده شرق آسيا، كشوركره جنوبي همواره به عنوان الگو و نمونه رشد و توسعه سريع اقتصادي و صنعتي و انتقال موفقيت آميز تكنولوژي محسوب مي شود. اين كشور كه در طي سه دهه60 تا 1990 ميلادي از چنان نرخ رشدبالايي برخوردار بوده كه همواره از آن به عنوان معجزه رود هان ياد مي شود. به طوركلي درادبيات مربوط به توسعه اقتصادي، به يكسري از عوامل موفقيت اين كشور در توسعه سريع صنعتي و تكنولوژيك نظير روحيه تلاش و نظم كاري مردم اين كشور، كمك هاي وسيع مالي و فني امريكا و ژاپن در مراحل اوليه توسعه صنعتي، نقش موثر سياست هاي اتخاذ شده توسط دولت شامل سياست هاي گسترش صادرات و توسعه منابع انساني اشاره شده است. اتخاذ سياست گسترش صادرات در كشور كره جنوبي موجبات تشويق وتسهيل واردات و انتقال تكنولوژي هاي مدرن به اين كشور را فراهم كرد. همچنين اتخاذ سياست هاي توسعه وگسترش منابع انساني و سرمايه گذاري بسيار سنگين جهت آموزش وتربيت نيروي انساني، ماهر، نقش بسيار مهمي در تقويت توانايي داخلي تكنولوژيكي آن كشور ايفا كرد. دولت اين كشور همچنين با ايجاد محيطي مناسب و اجراي موثر سياستهاي كلان اقتصادي زمينه لازم براي پيشبرد سياستها و راهبرد توسعه صنعت در اين كشور را فراهم ساخت. البته بايد خاطرنشان كرد كه نمي توان به تنهايي يك عامل معين را به عنوان موفقيت اين كشور ذكر كرد بلكه اين مجموعه اي از عوامل مرتبط بهم بودند كه موجبات پيشرفت و رشد سريع اين كشور را در مدت نسبتا كمي به وجود آوردند. برطبق مدل غازهاي درحال پرواز كشورهاي توسعه يافته كه به عنوان پيشروان تكنولوژي پيشرفته مطرح هستند تكنولوژي هاي خود را به كشورهاي تازه صنعتي شده كه ازنظر سطح تكنولوژي پايين تر هستند انتقال مي دهند. زماني كه اين كشورها، خلاء تكنولوژيك خود را نسبت به كشورهاي پيشرو كمتر مي سازند، برخي از محصولات صنعتي خود را كه قبلا توسط كشورهاي توسعه يافته ساخته شده است را به كشورهاي درحال توسعه صادر مي كنند. برطبق اين نظريه كشور كره جنوبي از مدل ژاپن جهت نيل به توسعه ازطريق پذيرش تكنولوژي هاي مناسب و انتقال فناوري پيروي كرد. سياستگذاران كره اي جهت دستيابي به توسعه و رشد پايدار و تحول كارا در ساختارصنعتي اين كشور اقدام به تقويت مداوم زيرساختهاي صنعتي مبتني بر توسعه توانائي هاي مديريتي و تكنولوژيك داخلي در اين كشور كردند. همچنين كنترل و هدايت دولت برانتقال تكنولوژي و سرمايه گذاري مستقيم خارجي ، التزام و پايبندي آن بر اتخاذ سياست هاي حمايتي نظير اعطاي وام هاي بلندمدت توسط بانك هاي دولتي ازجمله عوامل مهم و ضروري جهت نيل به توسعه سريع صنعتي و دستيابي به سطوح بالاتراستانداردهاي زندگي در اين كشور محسوب مي شود. سياست توسعه علوم و تكنولوژي در كره جنوبي بيشتر بر توسعه ظرفيت براي انتخاب صحيح ، جذب و تطبيق تكنولوژي هاي وارداتي تاكيد كرده است. همچنين دولت اين كشور با اتخاذ سياست گسترش صادرات، شركتهاي بزرگ صنعتي كره اي را تشويق كرد كه در امرتكنولوژي سرمايه گذاري بيشتري كنند تا قادر باشند در بازارهاي جهاني بهتر به رقابت بپردازند، اين امر بيشتر ازطريق ورود كالاهاي سرمايه اي كه حاوي تكنولوژي هاي پيشرفته بودند انجام شد. انتقال تكنولوژي در كشور كره جنوبي بيشتر از طريق روش واردات كالاهاي سرمايه اي صورت پذيرفته است. اگرچه بعضي از ديگر روش هاي انتقال تكنولوژي مانند روش كليد دردست و مهندسي معكوس نيز در مراحل ابتدايي توسعه صنعتي كره مورداستفاده قرار مي گرفتند. همچنين انتقال تكنولوژي ازطريق واردات ماشين آلات ووسايل و تجهيزات و كالاهاي سرمايه اي به عنوان مهمترين كانال انتقال تكنولوژي در طي دوره بين1962-1986 بوده است كه حدود 21 برابر ديگر روش هاي انتقال تكنولوژي ازنظر مقدار و ارزش در اين كشور بالغ گشت. از ديگر عوامل موفقيت كره در توسعه سريع صنعتي، اتخاذ مجموعه اي از سياست هاي توسعه منابع انساني و آموزش و تربيت نيروي كار در اين كشور بوده است. سرمايه گذاري بسيار زياد دولتمردان كره اي بر روي آموزش و تربيت نيروي انساني درتمام سطوح آموزشي، گام بسيار موثر و مفيدي درجهت اكتساب، جذب، تطبيق وتوسعه تكنولوژي هاي وارداتي بود. بنابراين نكته قابل توجه اين است كه كشورهاي درحال توسعه با توجه به توانائي هاي تكنولوژيك و زيرساختارهاي صنعتي خود بايد اقدام به مطالعه الگوي توسعه كشورهاي تازه توسعه شده شرق آسيا بخصوص كشور كره كنند (برگرفته از سايت ويستا و سايت پدال نيوز، 1396).

تجربه تكنولوژيكي صنعت خودروسازي كره جنوبي

صنعت خودروی کره‌جنوبی که فعالیتش از اواسط دهه 50 میلادی آغاز شده بود، فراز و نشیب‌های فراوانی را تجربه کرده است. امروزه صنعت خودروی کره جنوبی از نظر حجم تولید در رده چهارم جهانی و از لحاظ حجم صادرات خودرو، در رتبه ششم جهانی قرار دارد. گرچه فعالیت‌های اولیه این کشور، صرفاً مونتاژ خودرو با قطعات وارداتی از ژاپن و آمريكا محدود بود، اما امروزه صنعت خودرو کره‌ جنوبی در گروه پیشرفته‌ترین کشورهای تولیدکننده خودرو در جهان قرار دارد. از این‌رو مسیر توسعه صنعت خودروی این کشور، همواره به‌عنوان یکی از موفق‌ترین الگوهای توسعه صنعتی قلمداد شده و سنگ محکی برای کشورهای در حال توسعه است. تیراژ تولید خودروی کره در 1988، از مرز یک میلیون دستگاه گذشت و این کشور عملاً وارد مرحله‌ای جدید از صنعت خودروسازی شد؛ مرحله‌ای که افکار جهانی شدن را نزد بنگاه‌داران تقویت کرد .در 1990، صنعت خودروی این کشور با تولید مدل‌های متنوع داخلی، نه‌تنها توانمندی‌های خود را در طراحی، فناوری و تولید خودرو به اثبات رساند بلکه نشان داد که این صنعت به بلوغ رقابت در بازارهای جهانی رسیده است.

در سال 1360 هیوندای نسل دوم هیوندای پونی را تولید کرد. بعد از بحران نفت و گران شدن بنزین بازار آمریکا به یک بازار خوب برای ورود تبدیل شد. مدیرعامل هیوندای تصمیم گرفت به بازار آمریکا ورود پیدا کرده و رقابت کند. هیوندای برای این تصمیم تکنولوژی لازم را نداشت. با کلی سعی و خطا توانستند وارد بازار آمریکا و در حقیقت وارد بازار جهانی شوند. در سال اول فروش خوبی داشتند ولی چون تکنولوژی خوب را نداشتند این فروش به مرور در حال ضعیف شدن بود و ناچار شدند برای ورود به بازار جهانی عملکرد خودشان را ارتقا دهند. در سال 1372 هیوندای تکنولوژی بدنه و طراحی را توسعه داد ولی تکنولوژی موتور را نداشت و کسی آن را به هیوندای نمیداد. اما در نهایت بعد از سعی و خطای زیاد به موتور کره ای هم دست پیدا کردند. در سال 1372 در صنعت خودروسازی ایران مدیریت جدیدی وارد ایران خودرو شد که به مسئله فناوری اهمیت دادند و اعتقادشان بر توسعه شبکه قطعه سازی بود. در این سال ما تازه به خودروی صفر رسیدیم با این تفاوت که در کره دولت دخالت نمی کند و سیاست صنعتی خوبی داشتند ولی ایران نگاهش به فناوری فقط برای خریدن بود. در سال 1388 رویکرد فناوری هم کمرنگ شد و فقط در فکر تیراژ بالای تولید بودیم و سیاست های دخالتی حاکمیت نیز همچنان وجود داشت. بنابراین با توجه به این تجربه کره جنوبی، پیشنهاد می‌شود فروش خودروهایی که عمق ساخت داخلی در آنها پایین است، متناسب با عملکرد صادراتی شرکت خودروسازی تعیین شود و هرچه شرکت های خودروساز توانستند صادرات بیشتری داشته باشند، بتوانند اقدام به واردات خودروی لوکس و قطعات مرتبط با آن نمایند. در کره‌جنوبی با وجود تعرفه پایین واردات خودرو، تعداد بسیار پایینی خودروهای خارجی دیده می‌شود؛ چرا که در این کشور مصرف‌کننده کره‌ای از محصولات تولید داخل این کشور رضایت دارد و دیگر انگیزه‌ای برای خرید محصول خارجی ندارد (برگرفته از سايت خبرآنلاين، 1396).

روش هاي انتقال تكنولوژي توليد خودرو در ايران

مطابق دستورالعمل وزارت صنعت هر شرکتی که قرار است در ایران حضور یابد باید سه شرطی اصلی را رعایت کند. اول اینکه ۴۰ درصد از محصول باید در ایران تولید شود. شرط دوم آن است که تضمین دهد ۳۰ درصد محصول از ایران صادر شود و درنهایت باید به انتقال تکنولوژی و سرمایه‌گذاری اقدام کند. در این شرایط هر خودروساز خارجی که قصد همکاری داشته باشد، ایران نیز حاضر است او را در بازار ۸۰ میلیونی‌اش شریک کند

راه اندازی یک خط تولید نخست به صورت مونتاژ قطعات "سی بی یو" خودرو انجام و سپس با شناسایی ایرادات استفاده از قطعات داخلی انجام خواهد شد. سپس با مونتاژ ساده در سطح اس.کی دیSemi Knocked Down (قطعات نیمه کامل) آغاز خواهد شد و در فاز بعدی بدنه رنگ شده ارسال می شود و سایر قطعات تولید می شود. در فاز سوم برخی از قطعات، داخلی سازی خواهند شد و در فاز چهارم مونتاز در سطح سی.کی.دی Complete Knocked Down (قطعات کاملا منفصل) انجام می شود.

به عنوان مثال در حال حاضر برای خودروی 2008 تعاملات و مذاکراتی با سازندگان داخلی و خارجی انجام شده است. ایجاد شرکت مشترک ایرانی فرانسوی ایکاپ با سهامداری ۵۰ درصدی هر یک از طرفین مهمترین بخش این قرارداد است که به انتقال تکنولوژی، تولید محصولات جدید و همچنین استفاده از بازارهای صادراتی منتهی خواهد شد.در این قرارداد طی ۵ سال تا ۴۰۰ میلیون یورو سرمایه‌گذاری در زمینه تولید محصولات جدید، تحقیق و توسعه انجام خواهد گرفت.اولین تولید مشترک باید در سال نخست به ۴۰ درصد ساخت داخل برسد ولی هنوز تعامل قطعه سازان کشور و تأمین کننده های زنجیره پژو با کندی همراه است و قطعه ساز داخلی همچنان در کش و قوس دریافت تأییدیه از سوی شرکت پژو برای تولید قطعات محصولات مشترک هستند. ایجاد شرکت مشترک ایرانی فرانسوی با سهامداری 50 درصدی هر یک از طرفین مهمترین بخش این قرارداد است که به انتقال تکنولوژی، تولید محصولات جدید و همچنین استفاده از بازارهای صادراتی منتهی خواهد شد در این قرارداد طی 5 سال تا 400 میلیون یورو سرمایه گذاری در زمینه تولید محصولات جدید، تحقیق و توسعه انجام خواهد گرفت. داخلی سازی یک خودرو در فازهای مختلفی انجام می‌شود به عنوان نمونه در محصول 2008 ما دو فاز قطعات كم حجم و کم ارزش و در فاز دوم قطعات مکانیکال را داخلی کرده و سپس به سایر فاز ها خواهیم پرداخت.( وب سايت باشگاه خبرنگاران جوان)

همچنين گروه خودروسازی سایپا که شریک تاریخی سیتروئن در ایران بوده است در سال 1966 موافقت نامه سرمایه گذاری مشترک برای تولید و فروش خودروهای پژو - سیتروئن در ایران امضا کردند. قرار است تولیدات این قرارداد در سال 2018 آغاز شود. مقامات پژو - سیتروئن سرمایه گذاری مشترک با سایپا را شراکتی استراتژیک بین دو شرکت عنوان کرده اند و تمامی مراحل تولید از طراحی گرفته تا بازاریابی و فروش را شامل می شود. در راستای مطرح شدن بحث سهامداری خودروسازان خارجی سیتروئن در دور جدید همکاری‌های خود با شریک دیرینه‌اش سایپا توانسته بخشی از سهام شرکت سایپا کاشان را خریداری کند. با این حال به گفته یکی از مدیران ارشد خودروساز، سهام مدیریتی شرکت سایپا همچنان به قوت خود باقی است. تولیدات مشترک قرار است در کارخانه ای در کاشان انجام شود و شرکت پژو - سیتروئن مالکیت 50 درصدی این کارخانه را در اختیار خواهد داشت. براساس قرارداد جدید میان این دو شرکت، 50 درصد سهام سایپا کاشان به پژو - سیتروئن واگذار خواهد شد تا از طریق سرمایه‌گذاری این شرکت فرانسوی، سایپا کاشان به مرکز تولید خودروی پژو - سیتروئن در خاورمیانه، آفریقا و هند تبدیل شود و محصولات تولیدی سایپا کاشان علاوه‌بر فروش در داخل کشور به این کشورها نیز صادر شود.به گفته یکی از مدیران ارشد شرکت سایپا میزان سرمایه‌گذاری پژو - سیتروئن در سایپا کاشان برای خرید سهام، راه‌اندازی خطوط تولید خودرو و قطعه بیش از 300 میلیون یورو خواهد بود.. انتظار می رود تولید 3 محصول پژو - سیتروئن در کارخانه کاشان از سال 2018 آغاز شود. مقرر شده است از اوایل سال 2017 خودروهای وارداتی تولید پژو - سیتروئن آغازگر بازگشت این شرکت فرانسوی به ایران باشند. ) وب سايت سايپا نيوز)

با بررسي سوابق همكاري ميان خودروسازان ايراني و خارجي مشخص مي شود كه روش هاي انتقال تكنولوژي توليد خودرو بصورت سرمایه گذاری مستقیم خارجی، انتقال از طریق حق امتیاز، سرمایه گذاری مشترک، قرارداد کلید در دست، قرارداد کمک های فنی و خدمات مهندسی مي تواند انجام شود. مدل مفهومي شناسايي و ارتباط استراتژي هاي انتقال تكنولوژي با روش هاي توليد خودرو

مطابق بررسي هاي انجام شده در صنعت خودروسازي ايران و مصاحبه با خبرگان و مديران فعال در حوزه صنعت خودرو و دانشگاهي مشخص است توليد خودرو در ايران از نوع توليد انبوه مي باشد. بنابراين مي توان مدل پيشنهادي تحقيق را بصورت زير ارائه كرد:

سرمايه گذاري مستقيم خارجي مانند قرارداد شركت ايران خودرو با پژو فرانسه جهت توليد پژو 2008 در ايران.

انتقال از طريق حق امتياز مانند قرارداد توليد پيكان كه نهايتا ايران خودرو امتياز توليد پيكان را از شركت تالبوت انگليس خريداري كرد.

قرارداد كليد در دست مانند قرارداد توليد ريو شركت سايپا كه تمامي تجهيزات و ماشين الات خط توليد توسط شركت كره اي كياموتورز در شركت سايپا نصب و راه اندازي شده و تحويل شد.

مهندسي معكوس مانند قرارداد توليد پرايد كه در ابتدا تمامي قطعات خودرو از شركت كره اي كياموتورز وارد مي شد اما پس از چند سال تامين كنندگان ايراتي با استفاده از مهندسي معكوس به طراحي و ساخت قطعات خودرو اقدام كردند و نهايتا كليه قطعات خودرو را شركت هاي ايراني تامين مي كنند.

كمكهاي فني و خدمات مهندسي مانند قرارداد خودروي sp100 كه با همكاري شركت چيني و كره اي و شركت سايپا در دست انجام است و در آينده نزديك خط توليد خودرو نصب و راه اندازي خواهد شد.

جمع بندي پژوهش هاي انجام شده

خلاصه اي از پژوهش هاي انجام شده در سال هاي اخير در جدول شماره( 2-2) آورده شده است:

دلايل عدم موفقيت پروژه هاي انتقال تکنولوژی در ایران

ایران، از نظر توانایی‌های تکنولوژیک در مقایسه با بسیاری از کشورها از سطح تکنولوژیکی پایینی برخوردار است، در حالی که کشور ما از لحاظ منابع طبیعی، انسانی و مادی استعدادهای بالقوه زیادی دارد. دلایل عمده‌ی فقر تکنولوژی در ایران را می‌توان موارد ذیل برشمرد:

فقدان ارتباط بین استراتژی‌های توسعه و توانایی تکنولوژی کشور

فقدان زیربناهای نهادی (نامشخص بودن سیاست‌ها و خط مشی‌های اساسی لازم برای توسعه تکنولوژی، فقدان مکانیسم‌های هدایت و گسترش توسعه تکنولوژی)

فقدان نیروی انسانی متخصص و کمبود واحدهای پژوهش و توسعه.

عدم ارتباط بین هدف‌های پژوهشی و نیازهای تکنولوژیکی.

عدم ارتباط بین واحدهای پژوهشی و بخش‌های تولیدی و بی‌توجهی به تجارتی کردن نتایج تحقیقات.

کمبود اعتبار و مشکل تهیه لوازم و وسایل مورد نیاز مؤسسات پژوهشی و مشکل نگهداری از تجهیزات.

فقدان استراتژی‌‎های لازم برای استفاده مؤثر از منابع پژوهش و توسعه و همچنین فقدان ارتباط بین آن دسته از واحدهای مختلف پژوهشی که فعالیت مشترک دارند.

فقدان یک سازمان مرکزی در سطح ملی در رابطه با تکنولوژی (جهت هماهنگ نمودن سیاست‌ها و برنامه‌ها، تبدیل اهداف توسعه اقتصادی، اجتماعی به نیازهای تکنولوژیکی، روشن نمودن اهداف و مسایل اساسی توسعه تکنولوژیکی، تعیین اولویت‌های مربوط به پژوهش و توسعه، بررسی تغییرات تکنولوژیکی جهان و ایران، تعیین نیازها، تهیه برنامه‌های توسعه نیروی انسانی فنی)

نوع روش تحقيق

در پژوهش حاضر روش تحقیق توصیفی بوده و از آنجايي که نتايج اين تحقيق مي تواند مورد استفاده شركت سايپا و ساير شركت هاي خودروسازي قرار گيرد، لذا، اين پژوهش از حيث هدف، کاربردي ميباشد و با توجه به حضور در سازمان و کسب اطلاعات از داخل سازمان با استفاده از پرسشنامه، گردآوري اطلاعات از نوع ميداني مي باشدو روش انجام آن مطابق شكل 1- 2 مي باشد.

شكل (2) مراحل تحقيق

روش گردآوري اطلاعات

مطالعات کتابخانه اي: براي بررسی ادبیات موضوعی تحقیق به طور عمده از کتب، مقالات و منابع لاتین و فارسی حاصل از جستجو در اینترنت، بانک ها و منابع کتابخانه ها استفاده می شود.

تحقیقات میدانی و پیمایشی: به منظور جمع آوري اطلاعات مورد نظر و سنجش متغیرهاي تحقیق، پرسشنامه و از مصاحبه با خبرگان نیز کمک گرفته می شود

روش تجزيه و تحليل داده ها

استفاده از روش هاي تصميم گيري چند معياره

قلمرو پژوهش

قلمرو مكاني شرکت سایپا در شهر تهران مي باشد.

قلمروي موضوعي تحقيق در حوزه مديريت تكنولوژي گرايش مديريت استراتژي می باشد.

جامعه آماري

جامعه آماري اين تحقيق کارشناسان خبره و مدیران مياني شرکت سايپا هستند که به فرایندها و کاربرد انواع استراتژي هاي انتقال تكنولوژي توليد تسلط دارند، كه طبق تحقيق و تفحص انجام شده تعداد آنها 10 نفر ميباشد.

روش نمونه گیری از نوع نمونه گیری غير تصادفي هدفمند يا قضاوتي می باشد. این روش نوعي نمونه گيري است كه در آن افراد نمونه، از ميان افرادي انتخاب می‌شوند كه داراي خصوصيات تعريف شده ‌باشند.

روش TOPSIS

مدل هاي تصميم گيري چند شاخصه شامل روش هاي مختلفي مانند ويكور، الكتره، فرايند تحليل سلسله مراتبي و TOPSIS مي باشد.كه در اين تحقيق روش TOPSIS به جهت مزاياي آن كه در ذيل آمده است، مورد استفاده قرار گرفته است.

روش TOPSIS يکي از رايج ترين روش هاي مورد استفاده در مسائل تصميم گيري چند معياره است که اولين بار در سال 1981 توسط هوانگ و يون Hwang & Yun استفاده شد. در اين روش m گزينه به وسيله n شاخص مورد ارزيابي قرار مي گيرند. در اين روش گزينه اي ارجح است كه نزديك ترين گزينه به راه حل ايده ال باشد. در اين روش علاوه بر در نظر گرفتن فاصله يك گزينه از گزينه ايده آل مثبت (بهترين حالت ممكن) فاصله آن از گزينه ايده آل منفي (بدترين حالت ممكن) هم در نظر گرفته مي شود. بدين معني كه گزينه انتخابي بايد داراي كمترين فاصله از راه حل ايده آل مثبت بوده و در عين حال داراي بيشترين فاصله از راه حل ايده ال منفي باشد (چن و لين chen and lin 2006)

در دنياي امروز که پيچيدگي ها و عدم اطمينان ها رو به فزوني گذاشته اند، سعي گرديده تا متناسب با چنين شرايطي مدل TOPSIS را با استفاده از متغيرهاي کلامي و زباني يا به عبارت ديگر متغيرهاي غير عددي به کار گيرند. درTOPSIS فازي قبل از هرگونه محاسبه اي ابتدا واژه هاي کيفي با معيارهاي مناسبي به اعداد فازي تبديل مي شوند. سپس ماتريس ورودي براي از بين بردن شاخص ها, نرمال سازي شده و ضرايب شاخص ها در بردار مربوطه اعمال مي شوند. اصول و مراحل اين روش به شرح زير مي باشد: (چن و لين، 2006)

مزاياي روش TOPSIS:

معیارهای کمی و کیفی در ارزیابی به صورت همزمان دخالت دارند.

تعداد قابل توجهی معیار در نظر گرفته می شود.

این روش به سادگی و با سرعت مناسب اعمال می گردد.

عملکرد سیستم به صورت مطلوب و قابل قبول است.

مطلوبیت شاخص های مورد نظر در حل مسأله، به طور یکنواحت افزایشی یا کاهشی می باشد (یعنی هر چه مقدار شاخص بیشتر می شود و بالعکس).

اطلاعات ورودی را می توان تغییر داد و نحوه پاسخگویی سیستم را بر اساس این تغییرات بررسی کرد.

روابط مورد استفاده برای نرمالیزه کردن اطلاعات، محاسبه فواصل، و روش تعیین اوزان شاخص ها به صورت اختیاری بوده و قابل تطبیق با نوع اطلاعات موجود در مسأله است.

اولویت بندی در این روش با منطق شباهت به جواب ایده آل انجام می شود. بر این اساس که گزینه انتخابی کوتاه ترین فاصله را از جواب ایده آل و دورترین فاصله را از بدترین جواب داشته باشد.

اگر بعضی از معیارها از انواع هزینه ای باشند و هدف کاهش آنها و برخی دیگر ازنوع سود بوده و هدف افزایش آنها باشد، روش TOPSIS به آسانی جواب ایده آل را که ترکیبی از بهترین مقادیر قابل دست یابی همه معیارها می باشد می یابد.

روش TOPSIS فاصله بهترین جواب و بدترین جواب را با در نظر گرفتن نزدیکی مبنی بر جواب بهینه، به طور همزمان در نظر می گیرد.) اصغرپور, محمد جواد ، 1394)

مراحل روش TOPSIS (اصغرپور 1394 و مومني 1393):

مرحله1 - نرمال سازي ماتريس تصميم (N): ماتريس تصميم گيري را تشکيل داده و با استفاده از روش هاي بي مقياس سازي ان را نرمال سازي مي نماييم.

مرحله 2- محاسبه ماتريس بي مقياس موزون (V): ماتريس بي مقياس شده (N) را در ماتريس قطري وزن ها ضرب کرده تا ماتريس نرمال حاصل مطابق رابطه (3-7) شود.

(2-3)

مرحله3- يافتن راه حل ايده آل مثبت و منفي: بهترين مقادير براي شاخص هاي مثبت, بزرگترين مقادير و براي شاخص هاي منفي, کوچک ترين مقادير است و بدترين براي شاخص هاي مثبت، کوچک ترين مقادير و براي شاخص هاي منفي بزرگ ترين مقادير است.

راه حل ايده آل مثبت = [ Vبردار بهترين مقادير هر شاخص ماتريس]

راه حل ايده آل منفي = [ Vبردار بدترين مقادير هر شاخص ماتريس]

مرحله4 - محاسبه اندازه فاصله هر گزينه تا ايده آل هاي مثبت و منفي: فاصله اقليدسي هر گزينه را از راه حل هاي ايده آل مثبت و منفي را بر اساس روابط (3-8) و (3-9) زير حساب مي شود.

i=1, 2,.., m (3-3)

i=1, 2,.., m (3-4)

مرحله5 - محاسبه ميزان نزديکي نسبي گزينه ها به راه حل ايده آل: پس از محاسبه فاصله از راه حل هاي ايده آل, مي توان نزديکي نسبي را براي هر گزينه محاسبه کرد. بدين منظور از رابطه زير استفاده مي شود.

(3-5)

مرحله6 - رتبه بندي گزينه ها: بر اساس راه حل ايده آل مثبت, هر گزينه اي که آن کوچک تر باشد يعني درجه نزديکي بيشتر است و بهتر مي باشد. بر اساس راه حل ايده آل منفي هر گزينه اي که آن بزرگ تر باشد يعني درجه دوري بيشتر است و مطلوب تر مي باشد (چن و لين، 2006).

(6-3)

عمليات جبري بر روي اعداد فازي مثلثي

(7-3)

(8-3)

A+B= (9-3)

A-B= (10-3)

A*B= (11-3)

A/B= (12-3)

(13-3)

بايد توجه داشت که حاصل ضرب دو عدد فازی مثلثی، يا معکوس يک عدد فازی مثلثی، ديگر يک عدد فازی مثلثی نيست. اين روابط، فقط تقريبی از حاصل ضرب واقعی دو عدد فازی مثلثی و معکوس يک عدد فازی مثلثی را بيان می­کنند. در اين تحقيق از واژه هاي کيفي و اعداد فازي مثلثي متناظر با آنها مطابق جدول(3-5) استفاده گرديد.

شناسايي عوامل موثر در انتخاب استراتژی‌های انتقال تکنولوژی توليد

به منظور نشان دادن كاربرد و بررسي اثربخشي روش تصميم گيري ارائه شده جهت انتخاب استراتژی‌های مناسب در انتقال تکنولوژی توليد در خط بدنه خودروي سراتو شركت سايپا پرداخته مي شود. روش هاي انتقال تكنولوژي توليد خودرو (بصورت سرمایه گذاری مستقیم خارجی، انتقال از طریق حق امتیاز، مهندسي معكوس، قرارداد کلید در دست، قرارداد طراحي و خدمات مهندسی) مي باشند. با بررسي ادبيات تحقيقات پيشين مهم ترين معيارهاي موثر در انتخاب استراتژی‌های مناسب انتقال تکنولوژی توليد مطابق جدول (1-4) مشخص شده اند و به صورت پرسشنامه در اختيار خبرگان و متخصصاني كه در اين تحقيق حضور داشته اند قرار گرفت. بدين منظور 10 نفر از خبرگان و كارشناساني كه نظر ايشان در انتخاب معيارها حائز اهميت بود انتخاب شدند. خبرگان انتخابي شامل ده نفر خبره فعال در حوزه صنعت در شركت سايپا مي باشند. بر اين اساس زير معيارهايي كه ميانگين امتياز بيشتري دارا بودند (چهار زير معيار با ميانگين بالاتر) به عنوان عوامل با اهميت بيشتر انتخاب شدند كه پرسشنامه مربوطه در پيوست ها آمده است. در اين پژوهش پنج معيار اصلي كه هر يك داراي زيرمعيارهايي هستند وجود دارند. پنج معيار اصلي عبارتنداز:

عوامل سازماني (OR) Organizational

عوامل زيست محيطي (EN) Environmental

عوامل مالي (FI) Financial

عوامل فني (TEC) Technical

عوامل تكنولوژيكي (TECH) Technological

معيارها و زير معيارها در اين پژوهش در جدول (1-4) نشان داده شده است:

تعيين اوزان معيارهاي اصلي در انتخاب استراتژی‌های مناسب در انتقال تکنولوژی توليد

پس از شناسايي معيارها و زيرمعيارهاي پرسشنامه اي تهيه شد و در اختيار ده نفر از خبرگان و كارشناسان قرار گرفت و از ايشان خواسته شد تا با ميزان اهميت هر يك از معيارهاي اصلي را تعيين كنند و نهايتا 8 پرسشنامه تكميل شده برگردانده شد. خبرگان داراي حداقل 17 سال سابقه كار مفيد مرتبط با روش هاي انتقال تکنولوژی توليد بدنه خودرو مي باشند. سمت خبرگان 1 نفر مدير معاونت پشتيباني، 2 نفر رئيس توليد، 2 نفر رئيس مهندسي توليد،2 نفر رئيس پشتيباني توليد و 1 نفر رئيس مهندسي صنايع مي باشند.

در اين تحقيق از واژه هاي کيفي و اعداد فازي مثلثي متناظر با آنها مطابق جدول (2-4) استفاده گرديد.

جدول (3-4) نشان دهنده ماتريس ميزان اهميت استراتژي هاي انتقال فناوري مطابق نظر خبرگان مي باشد.

انتخاب استراتژی‌های برتر در انتقال تکنولوژی توليد

مديران جهت بهبود عملكرد تصميم گيري در انتخاب استراتژي مناسب انتقال فناوري توليد بدنه خودرو از روش هاي تصميم گيري چند معياره استفاده كرده اند. محاسبات روش TOPSIS فازي در ادامه آورده شده است. جداول نشان دهنده جزييات محاسبات در پيوست پايان نامه آورده شده است. جدول (4-4) محاسبه ميزان نزديکي نسبي گزينه ها به راه حل ايده آل را بيان مي کنند.

تحليل نتايج

مطابق خروجي هاي روش TOPSIS فازي رتبه بندي استراتژي هاي انتقال فناوري توليد عبارتنداز:

1-سرمایه گذاری مستقیم خارجی

2- طراحي و خدمات مهندسی

3- انتقال از طریق حق امتیاز

4- مهندسي معكوس

5-قرارداد کلید در دست

بدين ترتيب سرمایه گذاری مستقیم خارجی به عنوان برترين استراتژي انتقال تكنولوژي توليد بدنه خودرو سراتو انتخاب مي شود. نتايج تحقيق با مديران و خبرگان شركت مورد بحث قرار گرفت. مطابق نظر ايشان نتايج بدست آمده از روش تصميم گيري چند معياره با واقعيت تا حدود زيادي مطابقت دارد.مطابق نظر خبرگان شركت هاي ایراني پس از پشت سر گذاشتن دوران پر فراز و نشیب اقتصادی، خیزی بلند برای تبدیل شدن به قدرت اول منطقه برداشته است که این روند می تواند با سرمایه گذاری خارجی سرعت بیشتری به خود بگیرد. در سرمایه گذاری مستقیم خارجي، سرمایه گذار هدفی دایمی یا بلندمدت را دنبال می کند و درچنین شرایطی سرمایه گذار صاحب حق رای در مدیریت و تصمیم گیری های شرکت مورد سرمایه گذاری خواهد بود. سرمایه گذاری مستقیم خارجی علاوه بر سودی که عاید سرمایه گذار خارجی می کند، سبب ایجاد تغییرات قابل ملاحظه ای در شاخص های کلان اقتصاد کشور مقصد می شود. رشد اقتصادی، افزایش درآمد مالیاتی دولت، انتقال تکنولوژی و کاهش نرخ بیکاری از جمله مهمترین دستاوردهای ورود مهمان خارجی به کشور میزبان به شمار می رود. در شرایط کنونی حضور سرمایه گذاران در کشورمان فرصتی مغتنم محسوب می شود البته مطابق نظر خبرگان سرمایه گذاری باید صادرات گرا باشد و ورود سرمایه خارجی باید به ما تضمین ایجاد بازار صادراتی بدهد و اين مهم در قرارداد جديد شركت سايپا با شركت سيتروئن فرانسه لحاظ شده است.

خلاصه پژوهش

هدف تحقیق شناسایی و اولويت بندي استراتژی‌های مناسب در انتقال تکنولوژی توليد (مطالعه موردي خط بدنه خودروي سراتو شركت سايپا) می‌باشد. در این مطالعه سعی شده است تا استراتژي هاي گوناگون انتقال تكنولوژي توليد مورد بررسی قرار گیرند و سپس با توجه به انواع شاخص های بیان شده از سوی کارشناسان و خبرگان، مناسب ترين روش انتقال تكنولوژي انتخاب گردد.

اغلب کشورهای در حال توسعه برای رونق اوضاع اقتصادی، ایجاد اشتغال و دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی پایدار با مشکل نداشتن تكنولوژي توليدروبرو هستند. در این حال کشورهای در حال توسعه با جذب سرمایه های خارجی و سرازیر شدن منابع مالی کافی، قادر به بهره گیری از فرصت رشد و توسعه با ایجاد زیرساخت های لازم خواهند شد و اگر کمی هوشمندانه تر در این شرایط رفتار کنند، فرصت بهره گیری از فناوری و دانش روز ناشی از آن را نیز به دست خواهند آورد. جذب سرمایه های خارجی و مشارکت سرمایه گذاران خارجی در فعالیت های تولیدی و صنعتی یکی از مهمترین روش های انتقال تكنولوژي به کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته، قلمداد می شود.

از آنجايي که نتايج اين تحقيق مي تواند مورد استفاده شركت سايپا و ساير شركت هاي خودروسازي قرار گيرد، لذا، اين پژوهش از حيث هدف، کاربردي بوده و با توجه به حضور در سازمان و کسب اطلاعات از داخل سازمان با استفاده از پرسشنامه جهت گردآوري اطلاعات از خبرگان، از حيث روش پيمايشي از نوع ميداني مي باشد و چون اين پژوهش در شرکت سايپا انجام مي گردد بنابراين پژوهش از نوع مطالعه موردي است.

صنعت خودرو به عنوان يک صنعت قديمي و مهم، سهم بالايي از توليد ناخالص ملي کشور را به خود اختصاص داده و برای توسعه بيشتر نیازمند سرمايه گذاري می باشد. همچنين با توجه به اينكه بازار داخلي خودرو در حال اشباع شدن است، خودروسازان داخلي بايد بر روي بازار منطقه‌اي و جهاني متمركز شوند. با توجه به ضرورت هايي مانند پيوستن به سازمان تجارت جهاني، افزایش بهره وری شرکت ها با هدف ایجاد مزیت رقابتی در ارائه محصولات و خدمات مطلوب به مشتریان ضروري مي باشد. به منظور دستیابی به تکنولوژی روز در صنعت مربوطه نیاز به برقراری ارتباط با منابع تکنولوژی و استفاده از روش های مناسب سرمایه گذاری خارجی برای انتقال تکنولوژی مي باشد. روش های گوناگونی برای سرمایه گذاری خارجی وجود دارد که می تواند شامل سرمایه گذاری مشترک، ادغام، اکتساب، قرارداد لیسانس، قرارداد فرانشیز، قرارداد مدیریتی، بیع متقابل و … باشد. بی شک یافتن بهترین و مناسب ترین روش که فراخور صنعت موردنظربوده و حداکثر منافع ملی کشور میزبان را به ارمغان بیاورد، از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.

مقایسه نتایج پژوهش حاضر با پژوهش های پیشین

پژوهش حاضر از منظر ديگري نيز مي تواند مورد بررسي قرار گيرد ، از جمله مقايسه با نتايج پژوهش پيشين در خصوص استراتژيهاي انتقال تكنولوزي .براين اساس جدول (5-1) تنظيم شده است.

پیشنهادات حاصل از تحقيق

با توجه به نتایج تحقیق و دیدگاه نظری ارائه‌شده می‌توان چند پیشنهاد را برای بهبود استراتژي هاي موثر در انتقال فناوري در شركت سايپا و در حوزه توليد خودرو سراتو ارائه کرد:

راه اندازي خط توليد با انتقال تكنولوژي توليد از طريق سرمايه گذاري خارجي توصيه مي شود.

لازم است با بررسي روشها و معيارهاي موثر در انتقال تكنولوژي توليد در صنعت خودرو و بررسي تجربيات جهاني خصوصا تجربیات خودروسازان ژاپني، كره اي و آمريكایی در اين زمينه، قبل از هر گونه تصميم گيري در انتقال تكنولوژي توليد تحقيقي درخصوص روش انتقال تكنولوژي انجام گيرد.

Body in white

این مقاله توسط  سيد حسن ميرعسگري در اولین سمپوزیوم ساخت بدنه خودرو (BIW98) The First Symposium on Automotive Body In White manufacturingدر دانشگاه صنعتی شریف ارائه شده است

مراجع

الوانی، مهدی، میرشفیعی، نصرالله (1378) مدیریت تولید شرکت به نشر

.پويا، عليرضا (1393). تاثیر تکنولوژی تولید برقابلیت های رقابتی تولید و بهبود عملکرد تجاری

فصلنامه مديريت توسعه فناوري، مقاله 2، دوره 2، شماره 3، صفحه 35-54

خسروی، مینا (1391) مدیریت و انتقال تکنولوژی و انتخاب بهترین روش انتقال تکنولوژی با استفاده از روشTOPSIS مطالعه موردی: روسازی های بتنی) دانشگاه سمنان - دانشکده مهندسی صنایع. پایان نامه کارشناسی ارشد

خمسه، عباس، آزادي، آزاده (1390) ارزيابي ميزان موفقيت فرآيند انتقال فناوري و تعيين بهترين روش انتقال فناوري با مدل AHP؛ مطالعه موردي صنايع آذرآب. فصلنامه رشد فناوري، دوره 7 شماره 26 صفحه 3-13

رادفر رضا (1391) ارائه روش اولویت بندی روشهای سرمایه گذاری در انتقال تکنولوژی در صنعت کشتی سازی با استفاده از مدل تصمیم گیری چندمعیاره فازی . فصلنامه علمي پژوهشي دانش سرمايه گذاري مقاله 10، دوره 1، شماره 3، صفحه 179-198.

درخشان ؛ مسعود، تکلیف، عاطفه (1394) انتقال و توسعه فناوری در بخش بالادستی صنعت نفت ایران: ملاحظاتی در مفاهیم، الزامات، چالش‌ها و راهكارها. فصلنامه پژوهشهاي اقتصاد انرژي ايران مقاله 2، دوره4، بهار 14، صفحه 33-88

7. کاظمی، عباس، کسایی، مسعود (1380) مدیریت تولید و عملیات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)

8.کریمیان، امیرهوشنگ، اثباتی، حسین، آقاپور، حمید (1395) آشنایی با مبانی و الگوهای تدوین استراتژی تکنولوژی: همراه با مطالعه موردی در سه حوزه صنعتی، انتشارات آینده‌پژوه.

9. سلامی، رضا (1388) سیاستهای انتقال بین المللی تکنولوژی و توسعه صنعتی کشورهای در حال توسعه. مجله پژوهشی دانشگاه امام صادق ، شماره 5 .

10.شیخ الاسلامی، زین العابدین (1391) استراتژی های انتقال موثر تکنولوژی در SMEها دانشگاه سمنان – پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده مهندسی صنایع .

11.طارق خلیل، (1394). مدیریت تکنولوژی رمز موفقیت در رقابت و خلق ثروت. ترجمه سیدمحمد اعرابی و داود ایزدی دفتر پژوهشهای فرهنگی.

12. طالقانی؛ محمد ، ملک اخلاق ؛ اسماعیل، مهدی زاده ، مهران (1396) تعیین مؤثرترین عامل اثربخشی انتقال فناوری در توسعه میادین نفتی ایران با استفاده از مدل اثربخشی مشروط انتقال فناوری. فصلنامه توسعه تكنولوژي صنعتي. مقاله 8، دوره 15، بیست و نه، صفحه 101-110

13. علی اکبری نوری، فهیمه، شفیعی نیک آبادی، محسن (1391) توجیه و انتخاب تکنولوژی پیشرفته: کاربرد رویکرد تلفیقیFANP-FARAS مقاله 5، دوره 2، شماره 3، صفحه 109-134.

14. مرادی، هانیه (1393) انتخاب روش مناسب سرمایه گذاری خارجی در صنعت بالگرد ایران ـ مورد مطالعه: تعمیرات، نگهداری و خدمات پروازی بالگردهای تجاری. پايان نامه كارشناسي ارشد دانشگاه علامه طباطبایی - دانشکده مدیریت و حسابداری

15.موسی خانی، مرتضی، قراخانی، داود (1392) شناسایی و رتبه بندی عوامل مؤثر بر انتقال تکنولوژی با استفاده از تکنیک هایMADM. مقاله 1، شماره 15، صفحه 1-8.

15. Akhundzadeh M, Shirazi B, (2016) Technology selection and evaluation in Iran's pulp and paper industry using 2-filterd fuzzy decision making method, Journal of Cleaner Production (2016), doi: 10.1016/j.jclepro.2016.10.166.

16. Jafari, M., Akhavan, M. & Rafiei, P., 2014. Technology Transfer Effectiveness in Knowledge-based Centers: providing a model based on knowledge management. International Journal of Scientific Knowledge, 4(7), pp. 24-3.

17. Jpriyanto, S.I Z., Bahagia, S. N. & Iridiastadi, H., 2013. Indonesian Technology Transfer Successful Model with a Macroergonomics Framework. Journal of Applied Sciences Research, vol 9 (4), pp 2520-2525.

18. Nakandala D., Lau H., (2015). A technology management strategy selection method for firms in joint venture partnerships. Int. J. Management and Decision Making, Vol. 14, No. 2. 112-129.

19. Mohaghar, A., Monawarian, A., Raassed H., (2012). Evaluation of technology transfer strategy of petrochemical process. Technol Transf (2012) 37:563–576, DOI 10.1007/s10961-010-9180-9.

20. Van de Kaa, G., Rezaei, J., Kamp, L., de Winter A., (2014). Photovoltaic technology selection: A fuzzy MCDM approach. Renewable and Sustainable Energy Reviews 32, 662-670.

21. Xia, D., Yu, Q., Gao , Q., Cheng, G., (2017). Sustainable technology selection decision-making model for enterprise in supply chain: Based on a modified strategic balanced scorecard Journal of Cleaner production. 141, 1337–134.

22. http://donya-e-eqtesad.com/news/890419

23. http://www.khabaronline.ir/detail/354009/Economy/world-economy

24. http://pedalnews.ir/fa/news/41290/

25. http://vista.ir/article/203746/

26. http://vista.ir/article/235603/

27. http://daneshnameh.roshd.ir/mavara

28. HTTP://www.yjc.ir/fa/news/4829553 وب سايت باشگاه خبرنگاران جوان

29. HTTP://www.saipanews.com/view-7009.html وب سايت سايپا نيوز

30. http://bonyansanat.com/ 24946

اصغرپور, محمد جواد. (1394). تصميم گيري هاي چند معياره. انتشارات دانشکده مديريت دانشگاه تهران، چاپ پنجم.

حبیبی، آرش.، ایزدیار، صدیقه.، سرافرازی، اعظم. (1393)، تصمیم‌گیری چندمعیاره فازی انتشارات کتیبه گیل

حافظ نيا، م، ر ،(1382 ) ، مقدمهاي بر روش تحقيق در علوم انساني، انتشارات سمت، تهران، چاپ هشتم

خاکي ، غ ر، (1391) ، روش تحقيق با رويکرد به پايان نامه نويسي , انتشارات کوهسار ، چاپ دهم ، تهران

مومني, منصور. (1393). مباحث نوين در تحقيق عمليات. چاپ دوم, تهران, انتشارات دانشکده مديريت دانشگاه تهران.

Chen CT, Lin CT, Huang SF. (2006). A fuzzy approach for supplier evaluation and selection In supply chain management. International Journal of Production Economics, 102:289–301.

Hwang CL, Yoon K. (1981).Multiple Attribute Decision Making. Berlin: Springer-Verlag.